Iwan Kotlarewski

Іван Котляревський

Imię i nazwisko	Iwan Petrowycz Kotlarewski
Data i miejsce urodzenia	29 sierpnia?/9 września 1769 Połtawa, gubernia małorosyjska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	29 października?/10 listopada 1838 Połtawa, gubernia połtawska, Imperium Rosyjskie
Narodowość	ukraińska
Dziedzina sztuki	literatura
Muzeum artysty	Literacko-memorialne Muzeum Iwana Kotlarewskiego w Połtawie
Ważne dzieła
Eneida Natałka Połtawka Moskal-czariwnyk
Multimedia w Wikimedia Commons

Iwan Petrowycz Kotlarewski (ukr. Іван Петрович Котляре́вський, ur. 29 sierpnia^?/9 września 1769 w Połtawie, zm. 29 października^?/10 listopada 1838 tamże) – ukraiński poeta i dramaturg, jako pierwszy wprowadził żywy język ludowy do literatury ukraińskiej.

Autor poematu Eneida – żartobliwej trawestacji Eneidy Wergiliusza, pierwszego dużego utworu literackiego napisanego w żywym języku ukraińskim (cz. 1 wydana w 1798, całość w 1842) – oraz mających przełomowe znaczenie dla ukraińskiej dramaturgii sztuk teatralnych: Natałka Połtawka (wyd. 1839) i Moskal-czariwnyk (wyd. 1841), krążących początkowo tylko w odpisach.

Urodził się w rodzinie urzędnika magistratu miejskiego Petra Kotlarewskiego herbu Ogończyk^[1][2] i jego żony Paraskewy z Żukowskich. Rodzina w 1793 r. została wpisana na listę rosyjskiej szlachty^[3].

Dom Kotlarewskich stał w malowniczej części Połtawy, która w tym czasie bardziej przypominała wielką wieś, niż miasto. Dziadek pisarza był diakonem w miejscowej cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy i w 1705 roku na wysokim wzgórzu obok świątyni wybudował chatę, w której Iwan Kotlarewski spędził całe swoje życie^[4].

Pierwsze nauki pobierał prawdopodobnie, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, u miejscowego diaka. W 1780 wstąpił do Katerynosławskiego Seminarium w Połtawie i uczył się w tej instytucji w ciągu następnych dziewięciu lat^[5]. Przewidziany na 10–13 lat program nauczania obejmował język rosyjski i łaciński, literaturę, poetykę, retorykę, filozofię i teologię. Seminarzyści nabywali praktycznych umiejętności przekładania i naśladowania twórczości Wergiliusza, Owidiusza i Horacego^[6].

Równocześnie na czasy edukacji Kotlarewskiego przypadła rozpoczęta przez Katarzynę II państwowa reforma oświaty, zwłaszcza duchownej. To właśnie na jej mocy w Połtawie – centrum nowo powstałej (1775) eparchii chersońskiej – powołano seminarium, do którego mógł uczęszczać młody Kotlarewski. Dzięki reformie seminaria odeszły od scholastycznej metody nauczania, miejsce panującej łaciny zaczął przejmować język rosyjski, większą uwagę poświęcano przedmiotom ogólnokształcącym, uczniowie zaczęli w dużo większym stopniu poznawać kulturę rosyjską i światową, co pozytywnie wpłynęło na formowanie się Kotlarewskiego jako pisarza^[7]. Z drugiej strony w pierwszych latach po reformie wciąż wielką uwagę poświęcano konieczności wyrobienia wśród uczniów nawyku swobodnego porozumiewania się w łacinie (makaroniczny uczniowski język z czasów swej nauki Kotlarewski odzwierciedli w jednej ze scen swojej Eneidy), uparcie zajmowano się utworami rzymskich klasyków. Nie ma żadnych wątpliwości, iż to właśnie już w seminarium Kotlarewski czytał Eneidę Wergiliusza w oryginale i być może już wtedy powstała myśl o dokonaniu jej przekładu na język ukraiński^[8].

Pierwszy biograf Kotlarewskiego, Steblin–Kamiński, zaznacza, że przyszły pisarz w młodości miał łatwość dobierania rymów do każdego niemal słowa. Z tego powodu koledzy przezwali go „rymaczem” („rymokletą”)^[9].

Śmierć ojca spowodowała, iż rodzina Kotlarewskiego znalazła się w ciężkiej sytuacji materialnej. Z tego względu w 1789 r. Kotlarewski zmuszony był do porzucenia nauki w seminarium i wstąpienia na służbę, w charakterze drobnego urzędnika, do mającej siedzibę w Połtawie Kancelarii Noworosyjskiej^[6]. W 1793 Kotlarewski porzucił pracę urzędnika i zaczął wędrować po dworach na Połtawszczyźnie w charakterze guwernera^[10].

W 1794 roku Kotlarewski rozpoczął prace nad Eneidą – swoją trawestacją dzieła Wergiliusza. W 1798 r. w Petersburgu, staraniem asesora Parpury, ale bez zgody autora, zostały opublikowane pierwsze trzy części dzieła Kotlarewskiego.

W latach 1796–1808 Kotlarewski był na służbie wojskowej w Siewierskim Pułku Karabinierów, sformowanym w oparciu o ukraińskie pułki kozackie; w randze sztabskapitana brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej^[6]. W związku z zakwaterowaniem pułku na Połtawszczyźnie mógł brać udział w miejscowym życiu kulturalnym. W 1808 r. odszedł z wojska w randze kapitana. W tym czasie ukazało się drugie wydanie Eneidy.

Spodziewając się znaleźć cywilną posadę, Kotlarewski udał się do Petersburga. Jeden z jego biografów – Tereszczenko – ocenia, że popularność Eneidy w niczym mu nie pomogła, gdyż nie mógł liczyć na niczyją protekcję^[11].

Po powrocie do Połtawy Kotlarewski otrzymał posadę dyrektora domu opieki dla dzieci biednej szlachty. Zakład miał świecki charakter, nauczał matematyki, geografii, geometrii, literatury i umiejętności wojskowych^[12]. Obraz Iwana Kotlarewskiego – pedagoga o wysokiej moralności i wielkiego humanisty – odmalował Szewczenko w swej powieści Bliźniacy. W utworze tym Iwan Kotlarewski jest połtawskim nauczycielem tytułowych bohaterów – Zosymy i Wati^[13].

Sumienność i energiczność Kotlarewskiego została doceniona przez generał gubernatora Jakuba Łobanowa-Rostowskiego, który w 1812 r. powierzył mu misję sformowania w Horoszynie (obecnie w rejonie semeniwskim) pułku kozackiego mającego wziąć udział w wojnie z Napoleonem^[14][15]. Sformowawszy pułk w ciągu 17 dni, Kotlarewski powrócił do wykonywania obowiązków dyrektora^[15].

Z okresu między 1814 a 1816 pochodzi powstały na zamówienie tekst kantaty w języku rosyjskim autorstwa Kotlarewskiego pod tytułem „Małorossijskich gubiernij obszczij chor”^[16]. W późniejszym czasie autor rozpoczął prace nad piątą częścią Eneidy. W trakcie tych prac, w kwietniu 1817, sporządził rosyjski przekład poetycki najsłynniejszej ody Safony, który został opublikowany w 1844, a więc już po śmierci Kotlarewskiego, w charkowskim albumie „Mołodyk” (jako „Oda Safo”)^[17].

W 1818 został członkiem połtawskiej loży masońskiej Umiłowanie dla Prawdy (ukr. Любов до істини), założonej przez Nikołaja Nowikowa. Członkowie loży dosyć mocno różnili się pod względem pochodzenia oraz wyznawanych poglądów. Z pewnością jednak struktura, w której zasiadał Kotlarewski, nie była ruchem rewolucyjnym, ani nawet jaskrawo opozycyjnym^[18].

W latach 1818–1821 Kotlarewski był jednym z dwóch dyrektorów i duszą Teatru Połtawskiego, powstałego w wyniku starań Nikołaja Repnina-Wołkońskiego^[19]. Twórcza atmosfera ówczesnego połtawskiego życia teatralnego oraz krytyczny stosunek do wystawianego wówczas, często parodiującego ukraińskie życie społeczne, repertuaru (np. do sztuki A. A. Szachowskiego pod tytułem „Kazak-stichotworec”) sprawiły, iż pisarz zwrócił się ku dramaturgii. Kotlarewski dokładał wszelkich starań, by zapewnić Teatrowi Połtawskiemu prawdziwie ukraiński repertuar^[19]. Pokłosiem tych starań były napisane przez niego w latach 1818–1819 sztuki Natałka Połtawka i Moskal-czariwnyk”, które na długo przed publikacją żyły własnym scenicznym życiem. Oba utwory spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem, a nazwisko autora stało się szeroko znane nie tylko na Ukrainie, ale także w Rosji, szczególnie w kołach kulturalnych Petersburga.

W ostatnich latach życia Kotlarewski podtrzymywał kontakty z wybitnymi działaczami kultury i uczonymi. Poza tym w latach 1829–1838 w Połtawie gościli u niego N. Gogol, M. Pogodin i in. W 1835 r. Kotlarewski odszedł ze służby, otrzymując 500 rubli corocznej pensji.

Umarł 10 listopada 1838 r. Przed śmiercią uwolnił sześciu swoich chłopów pańszczyźnianych^[14]. Został pochowany w Połtawie.

Twórczość Iwana Kotlarewskiego uważana jest za ogniwo łączące starą i nową literaturę ukraińską. Kotlarewski stał się pierwszym z grona klasyków nowej literatury ukraińskiej, który w swoich utworach inspirował się jednocześnie kulturą ludową oraz tradycjami artystycznymi poprzednich epok^[20]. Jako twórca nowoczesnej ukraińskiej dramaturgii Kotlarewski wnosi do ukraińskiej kultury szereg idei estetycznych oświecenia. Propaguje zbliżenie się sztuki i literatury do prawdziwego życia, a bohaterami jego utworów stają się przedstawiciele prostego ludu, którzy mogą stanowić dla widza przykłady godne szacunku i naśladowania^[21]. Wysoka moralność przedstawicieli prostego narodu zderza się u Kotlarewskiego ze skompromitowaną etyką arystokratyczno-urzędniczą^[22]. M. T. Jacenko stwierdzał, iż twórczość Kotlarewskiego odsłoniła czytelnikowi nowy narodowy świat z jego niepowtarzalnym kompleksem świadomości historycznej, społecznej oraz moralnej i zbliżyła literaturę ukraińską do możliwości poznania narodu jako wielkiej siły historii^[23].

W 2002 roku w Olsztynie powstał zespół muzyczny Enej. Jego nazwa jest wzorowana na tytułowym bohaterze epopei Eneida Kotlarewskiego, a nawiązanie wynika z ukraińskich korzeni części członków zespołu^[24].

• Ivan Kotlarewski: Eneida (Czesz I-III) // Antologia poezji ukrainskiej. Tłumaczenie: Jerzy Pleśniarowicz (1), Florian Nieuważny (2,3). Wyd. I. T. Wiersze. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1976. (pol.). Brak numerów stron w książce
  • (przedruk) Ivan Kotlarewski: Eneida. [tlumaczenie: Jerzy Jędrzejewicz (1), Florian Nieuważny (2,3)]. Ivan Kotlarewski: Utwory (Eneida, Natalka Poltawka) / Florian Neuwazny, Jerzy Jędrzejewicz, Jerzy Zagorski. — Lviv: Vydavnyztvo «Kameniar», 2005. ISBN 5-7745-0396-8
• Ivan Kotlarewski: Eneida. Tłumaczenie: Piotr Kupryś. Wyd. I. T. Wiersze. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008, s. 271. ISBN 978-83-7363-646-0. (pol.).^[25][26]
• Ivan Kotlarewski: Eneida. Tłumaczenie: Piotr Kupryś. Wyd. II. T. Wiersze. Lublin, Kijów: Polska Akademia Nauk; Narodowy Uniwersytet Biologicznych Źródeł Energii i Wykorzystania Przyrody, 2013, s. 379. ISBN 978-83-9364-504-6. (pol.).

• Енциклопедія українознавства. T. 3. Lwów, 1993, s. 1150–1151. (ukr.)
• Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw, 1969. (ukr.)

• Bazyli Bukolik. Do Kotlarewskiego
• Utwory Iwana Kotlarewskiego do czytania on-line w języku ukraińskim
• Iwan Kotlarewski – dzieła w bibliotece Polona