Getto w Kole
 Widok na plac przy synagodze mniejszej w Kole, który znajdował się na terenie getta | |
| Typ | |
|---|---|
| Odpowiedzialny | |
| Rozpoczęcie działalności |
grudzień 1940 |
| Zakończenie działalności |
11 grudnia 1941 |
| Terytorium |
Polska pod okupacją III Rzeszy |
| Miejsce | |
| Liczba więźniów |
~3 tysiące |
| Narodowość więźniów | |
Położenie na mapie Koła  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kolskiego  | |
 52°11′38,4″N 18°37′48,6″E/52,194000 18,630167
| |
Getto w Kole – getto żydowskie utworzone podczas II wojny światowej przez okupantów na terenie miasta Koła.
Historia
Powstanie getta
Koło zostało zajęte przez Niemców podczas kampanii wrześniowej, 18 września 1939 roku[1]. Dwa dni później podpalona została kolska synagoga. W listopadzie tego samego roku w mieście powołano 11–osobowy Judenrat, na którego czele stanął Pinchas Brenner. W tym samym miesiącu rozpoczęto wysiedlanie kolskich Żydów, ponad 1300 Żydów zgromadzono wówczas w synagodze mniejszej i budynku Judenratu, z których 1139 zostało na początku grudnia wywiezionych do obozu w Izbicy, skąd trafili następnie do obozów w Sobiborze i Bełżcu[2]. W pierwszych dniach października 1940 roku 150 rodzin żydowskich wysiedlono do getta wiejskiego w Nowinach Brdowskich[1][3].
Oficjalnie getto w Kole powstało w grudniu 1940 roku na terenie Starego Miasta. Powstało ono na terenach położonych na zachód od ulicy Rzeźniczej, w okolicy Starego Rynku[4][3]. Getto otoczone zostało płotem, a wszystkie przejścia i okna w budynkach znajdujących się na granicy getta zamurowano[4]. Mimo zamknięcia więźniowie getta prowadzili handel z okolicznymi wsiami. W getcie panowały ciężkie warunki, wielu więźniów umierało z powodu chorób[1]. Pod koniec 1940 roku w Kole mieszkało około 3 tysiące Żydów[5]. W getcie powstał liczący 15 osób oddział Służby Porządkowej[3].
Przy kolskim Judenracie powstał wydział pracy odpowiedzialny za dostarczanie okupantom Żydów wysyłanych następnie do pracy przymusowej, wydziałem kierowali Wron, Neuman, Borkowski, Borensztajn, Lissek i Frenkiel[3]. W czerwcu 1941 roku Żydów z kolskiego zaczęto getta wywozić do obozów pracy, m.in. we Wrocławiu, Poznaniu[4] i Inowrocławiu[1]. Do obozu w okolicach Wrocławia trafiło 100 żydowskich dziewcząt z Koła. Selekcji dokonywali doktor Franz Sieburg z poznańskiego wydziału zdrowia oraz inżynier Fritz Neumann[3].
W czerwcu 1941 roku dwóch lekarzy z kolskiego getta wysłano do getta w Gostyninie, gdzie wykryto przypadki tyfusu[6].
Likwidacja getta
W grudniu 1941 roku w Kole mieszkało około 2 tysiące Żydów. W dniach 8–11 grudnia przeprowadzono akcję wywózki Żydów z kolskiego getta do pobliskiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem[2][1][5]. Więźniowie getta zgromadzani byli w siedzibie Judenratu przy ulicy Rzeźniczej 6, gdzie sprawdzano ich obecność w wykazie. Od oczekujących Żydów pobierano opłatę w wysokości 4 reichsmarek za rzekomą podróż na wschód, pozwolono im także zabrać ze sobą do 10 kilogramów bagażu[7][8][4]. Według wspomnień świadków właściciel kolskiego tartaku, Goldberg, miał zabiegać u Niemców o powierzenie mu stanowiska kierownika obozu dla kolskich Żydów na wschodzie[3][4]. Kolscy Żydzi wywożeni byli do obozu dwiema ciężarówkami. Ostatniego dnia akcji z getta wywieziono chorych[4]. Podczas akcji wielu więźniów getta zostało także zastrzelonych na miejscu[3]. Po wywózce kolskich Żydów do miasta przyjechała delegacja z getta w Dąbiu, która próbowała zebrać informacje na temat losów Żydów z kolskiego getta[9].
Pożydowskie mieszkania zostały następnie przekazane Niemcom ze Związku Radzieckiego i krajów bałtyckich[10].
Fritz Neumann został 18 listopada 1948 roku skazany na śmierć za udział w deportacjach Żydów. Wyrok wykonano 13 maja 1949 roku[9].
Przypisy
- ↑ a b c d e קולו (Koło) | האנציקלופדיה של הגטאות [online], www.yadvashem.org [dostęp 2024-08-10].
- ↑ a b Witkowski 2012 ↓, s. 57.
- ↑ a b c d e f g Dean i Hecker 2012 ↓, s. 62.
- ↑ a b c d e f Konrad Kołodziejski, Sytuacja ludności żydowskiej w Kole podczas okupacji niemieckiej w relacjach świadków [online], Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 8 grudnia 2021 [dostęp 2024-08-10] (pol.).
- ↑ a b Historia społeczności [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-08-11].
- ↑ Dean i Hecker 2012 ↓, s. 55.
- ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 56.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 203.
- ↑ a b Dean i Hecker 2012 ↓, s. 63.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 207.
Bibliografia
- Józef Burszta (red.), Sześćset lat miasta Koła, Antoni Czubiński i inni, Wydawnictwo Poznańskie, 1963.
- Martin Dean, Mel Hecker (red.), Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2012.
- Krzysztof Witkowski (red.), Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-66-6.