Gbeľany

Pałac w Gbeľanach
Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	żyliński
Powiat	Żylina
Starosta	Jozef Martinček[1]
Powierzchnia	7,13[2] km²
Wysokość	361 m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	1 567[3] 217,91[4] os./km²
Nr kierunkowy	041
Kod pocztowy	013 02
Tablice rejestracyjne	ZA
Położenie na mapie kraju żylińskiego Gbeľany
Położenie na mapie Słowacji Gbeľany
49°12′44,72″N 18°50′54,11″E/49,212422 18,848364
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Gbeľany – wieś (obec) w północno-zachodniej Słowacji, położona w kraju żylińskim, w okręgu Żylina.

Gbeľany leżą w Kotlinie Żylińskiej, ale północna część katastru wsi wspina się już na stoki Gór Kisuckich. Znajdują się niespełna 10 km na wschód od Żyliny.

Na terenie wsi znaleziono ślady osadnictwa zaliczanego do kultury halsztackiej, a także z okresu rzymskiego oraz wielkomorawskiego^[5]. Historycy uważają, że początek osadnictwa współczesnej wsi należy datować na XIII w.^[6] Pierwsze wzmianki o miejscowości, zapisanej jako Koblen, pochodzą z roku 1362^[7]. W 1434 r. notowana ona była jako Villa Belene^[6]. Należała ona wówczas do feudalnego "państwa" z siedzibą na zamku Strečno. Później występowała ona pod nazwami Possessio Gbelan (1483), Possessio Kbeleny (1520), Gbeblan, Gbelany (1773), Egbelény (węg.; 1907), a od 1920 Gbeľany.

W roku 1421 „państwo” przeszło w ręce Dersffych, następnie władali nim przedstawiciele Esterházych i Wesselényich. Gdy wyszedł na jaw udział Wesselényich w antyhabsburskim spisku majątek ten został im odebrany, a po upadku powstania Thökölyego (1685) przekazany cesarskim generałom, Fridrichowi i Johannowi Löwenburgom. Ci utworzyli nowe dominium z siedzibą w Tepličce nad Váhom, do którego należały i Gbeľany. W 1749 r. w wyniku podziału majętności powstało nowe „państwo”, w którego skład wchodziły: Gbeľany, Dolný Vadičov, Lutiše, Pažite, Riečnica, Terchová, Tižina oraz część Strečna. Jego właściciele, rodzina Szerényich, w 1756 r. wybudowali istniejący do dziś barokowy pałac^[6]. W 1812 r. właścicielami wsi została rodzina Nyárych z Sučan, a w 1863 r. rodzina Zichych. W 1883 r. Karolina Zichy wniosła ten majątek jako wiano, wychodząc za mąż za Györgya Gusztáva Majlátha^[6], hrabiego Ostrzyhomia. Ostatnim właścicielem Gbeľan był Ferdinand Ödön Majláth, który zmarł w 1929 r. Wdowa po nim, Huberta z d. Széchenyi, przeniosła się do Bratysławy, a po II wojnie światowej wyjechała do Szwecji.

Mieszkańcy wsi zajmowali się hodowlą bydła, drobnym rolnictwem i sadownictwem oraz pracą w lasach. Pracowali także na pańskich folwarkach w Gbeľanach, w Dolinie Vrátnej (stąd Starý dvor) oraz w Lutišach.

W Gbeľanach urodził się Rudolf Nyáry (1828-1900), ksiądz katolicki, kanonik ostrzyhomski i pisarz religijny.

Według danych z dnia 31 grudnia 2010, wieś zamieszkiwało 1213 osób, w tym 622 kobiet i 591 mężczyzn^[8].

W 2001 roku rozkład populacji względem narodowości i przynależności etnicznej wyglądał następująco^[9]:

• Słowacy – 99,19%
• Czesi – 0,73%

• Pałac (słow. kaštieľ) z połowy XVIII w., barokowy, zbudowany przez Szerényich. Murowany, piętrowy, nakryty dachem mansardowym. Front 11-osiowy, zaznaczony trzyosiowym pseudoryzalitem. Otoczony parkiem, założonym przez Nyárych w połowie XIX w., w którym był wydzielony sad owocowy i ogród warzywny^[6]. Po II wojnie światowej przejęty przez państwo. Od 1967 r. mieściła się w nim dyrekcja Obszaru Chronionego Krajobrazu Mała Fatra (słow. Chránená krajinná oblasť Malá Fatra), a następnie, do 1995 r. mieściła się tu siedziba Parku Narodowego Mała Fatra. Przez następne 16 lat obiekt stał pusty i niszczał. W 2011 r. kupił go prywatny inwestor, który w 2015 r. uruchomił w nim czterogwiazdkowy hotel^[10].
• Dwór (słow. kúria) z I połowy XIX w., klasycystyczny.
• Mauzoleum Nyárych z końca XIX w. (na cmentarzu), neogotyckie.
• Figura przedstawiająca św. Jana Nepomucena, wykuta z piaskowca w 1827 r. na polecenie Karola Nyáryego.