Fortyfikacja (z łac. fortificatio – umocnienie, od fors dpn. fortis siła i ficatio od facere robić, czynić, działać) – zespół obiektów wojskowych w postaci odpowiednich budowli i urządzeń, przeznaczonych do prowadzenia działań obronnych.

Ponadto jest to dziedzina inżynierii wojskowej, która zajmuje się przygotowywaniem terenu do walki przez opracowanie, zaprojektowanie i zorganizowanie prac mających na celu wykonanie obiektów i zespołów fortyfikacyjnych służących do osłony wojsk i obszaru terytorium podczas działań bojowych.

Jest to także nauka wojskowo-techniczna (dziedzina inżynierii wojskowej), opracowująca podstawy teoretyczne i sposoby praktyczne ochrony i obrony wojsk, ludności, obiektów tyłowych wojsk i gospodarki od działania środków napadu środkami rażenia, metodą budowy lub wykorzystania umocnień.

Obiekty fortyfikacyjne dzieli się na:

• fortyfikację polową – umocnienia terenu w procesie bezpośredniego przygotowania i prowadzenia walki (operacji), których przykładem są obozy warowne czy szańce
• fortyfikację półstałą – wznoszona jako miejsce przygotowane zawczasu do obrony na wypadek zagrożenia i wtedy dopiero wymagające dalszej rozbudowy
• fortyfikację stałą – obiekty zbudowane na stałe, a nie na potrzeby bieżących działań wojennych
• budownictwo podziemne.

Wyróżnia się następujące typy fortyfikacji:

• obóz warowny
• gród obronny
• zamek
• twierdza
• cytadela
• reduta
• fort
• rejon umocniony
• szaniec
• mur obronny
• mur kazamatowy.

Elementami obiektów fortyfikacyjnych są:

• agger
• barykada
• basteja
• bastion
• baszta
• barbakan
• bateria
• beluarda
• chodnik minowy
• chodnik obronny
• chodnik przeciwminowy
• czoło
• działobitnia
• dzieło koronowe
• dzieło rogowe
• esplanada
• fosa
• kaponiera
• kawalier
• kawaliera
• kleszcze
• kojec
• kurtyna
• luneta
• mur Carnota
• mur obronny
• okop
• pole minowe
• poprzecznica
• poterna
• przeciwstraż
• przedmoście
• przedmurze
• przedpole
• przelotnia
• rawelin
• redita
• schron (potocznie bunkier)
• szyja
• śródszaniec
• szaniec
• tradytor
• trawers
• wał
• wieża
• wilcze doły
• zasieki.

Do znanych twórców specjalizujących się w budowaniu obiektów fortyfikacyjnych należą:

• Krzysztof Arciszewski (1592–1656)
• Krzysztof Mieroszewski (1600-1679)
• Hans Alexis von Biehler (1818-1886)
• Nestor Bujnicki (1863–1914)
• Menno van Coehoorn (1641–1704)
• Adam Freytag (1608–1650)
• Tadeusz Kościuszko (1746–1817)
• Dmitrij Karbyszew (1880–1945)
• Marc René de Montalembert (1714–1800)
• Gustav von Rauch (1774–1841)
• Simon Stevin (1548–1620)
• Arkadiusz Tielakowski (1806–1891)
• Eduard Iwanowicz Totleben (1818–1884)
• Konstanty Wieliczko (1856–1927)
• Sebastian Vauban (1633–1707)
• Gerhard Cornelius van Wallrawe (1692–1773).

• narys fortyfikacyjny
• dzieło fortyfikacyjne
• warownia
• fortalicja

• Mała Encyklopedia Wojskowa t. 1, MON: Warszawa 1967
• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia t. 28, Moskwa 1978
• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 49. ISBN 83-85001-89-1.