Encephalartos woodii

Systematyka[1][2][3]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	sagowcowe
Rząd	sagowce
Rodzina	zamiowate
Rodzaj	zgłowień
Gatunek	Encephalartos woodii
Nazwa systematyczna
Encephalartos woodii Sander Gard. Chron. III, 43: 257 1908[4]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]
wymarły na wolności
Multimedia w Wikimedia Commons

Encephalartos woodii – gatunek sagowca uznawany za wymarły na wolności. Naturalnie występował jedynie w lesie w pobliżu miasta Mtunzini w południowoafrykańskiej prowincji KwaZulu-Natal. Egzemplarze żyjące na świecie obecnie są klonami okazu odkrytego w RPA.

Żywy egzemplarz E. woodii został odkryty w 1895 przez Johna M. Wooda, kustosza Ogrodów Botanicznych w Durbanie. Na cześć odkrywcy nowy gatunek otrzymał nazwę woodii. Jednak dopiero w latach 90. XX w. przeprowadzono bliższe badania. Ich rezultatem było ustalenie, że okaz odkryty przez Wooda reprezentuje gatunek istniejący już od 200 mln lat i do wymierania kredowego występujący prawdopodobnie na całej Ziemi (a najpóźniej do okresu zlodowaceń).

E. woodii przypomina palmę o wysokości do ok. 6 m. Pień osiąga od 30 do 50 cm średnicy, przy czym u podstawy jest najgrubszy. Ze szczytu pnia wyrasta bujna korona 50–150 liści. Liście są ciemnozielone i błyszczące; mają od 150 do 250 cm długości. Są podzielone na sierpowate listki (każdy liść ma ich 70–150) o długości 13–15 cm i 0,2–0,3 cm szerokości.

Gatunek jest rozdzielnopłciowy, co oznacza że konkretne egzemplarze są wyłącznie męskie lub żeńskie. Jednak nie udało się odkryć rośliny żeńskiej. Strobile męskie (6 do 8 na jednej roślinie) mają cylindryczny kształt; ich długość waha się pomiędzy 20 a 40 cm, choć zdarzają się egzemplarze o długości nawet do 120 cm. Ich średnica to 15-25 cm. Mają mocny żółtawo-pomarańczowy odcień.

Początkowo – zdaniem samego Wooda – E. woodii sklasyfikowano jako odmianę E. altensteinii. W 1908 Henry F. C Sander podniósł E. woodii do rangi osobnego gatunku. E. woodii jest ściśle spokrewniony z E. natalensis^[6].

Jedyne znane dzikie rośliny E. woodii – odkryte przez Wooda – były jedną rośliną liczącą cztery pnie, która rosła na południowym stromym zboczu wzgórza na skraju lasu znanego obecnie jako Ongoye Forest. Klimat w tym miejscu charakteryzuje się gorącymi latami i łagodnymi zimami, a suma opadów waha się pomiędzy 750–1000 mm/rok. Z braku innych stanowisk gatunku nie można bardziej sprecyzować warunków w jakich występował.

Odkryty w 1899 egzemplarz E. woodii wykopano i przewieziono do Królewskich Ogrodów Botanicznych w London Borough of Richmond upon Thames. Trzy pędy za zgodą Wooda zasadził w 1903 w durbańskich Ogrodach Botanicznych jego zastępca, James Wylie. Kolejna sadzonka w 1905 została przekazana irlandzkiemu Narodowemu Ogrodowi Botanicznemu w Glasnevin (obecnie dzielnica Dublina) – jest to obecnie najwyższy egzemplarz w Europie. Na wolności pozostała jedynie jedna, główna, część rośliny odkrytej przez Wooda. W 1916 okaz ten na polecenie Departamentu Lasów został przeniesiony do siedziby rządowego botanika rezydującego w Pretorii. Panuje pogląd, że roślina ta obumarła w 1964.

Obecnie sadzonki są przekazywane do instytucji botanicznych na całym świecie. Dwie z sadzonek zabranych do Durbanu są nadal w posiadaniu tamtejszych Ogrodów Botanicznych. Roślina, którą zasadzono w Królewskich Ogrodach Botanicznych w 1899 została przeniesiona w 1997 do północnej palmiarni. Tam, dość niespodziewanie, w 2004 po raz pierwszy wytworzyła organy generatywne. Poza tym, E. woodii hodowana jest m.in. w Irlandii (Glasnevin), Holandii (ogród botaniczny w Amsterdamie), we Włoszech (ogród botaniczny w Neapolu) i USA (Longwood Gardens w Pensylwanii oraz Santa Barbara w Kalifornii.

E. woodii jest chroniony przepisami międzynarodowymi oraz poszczególnych państw. Gatunek wraz z innymi sagowcami objęty jest ochroną przez CITES, dotycząca handlu i przewozu poza granice danego państwa gatunków zagrożonych wyginięciem. W RPA dodatkowo wymagana jest zgoda organów ochrony przyrody na przemieszczanie, kupno/sprzedaż, otrzymywanie i uprawianie zagrożonych gatunków sagowców, w tym E. woodii.

• Jones David L., Cycads of the World: Ancient Plants in Today’s Landscape, Washington 1993;