Pomnik „Dolina Śmierci”

Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Bydgoszcz
Data odsłonięcia	1975
Położenie na mapie Bydgoszczy Pomnik „Dolina Śmierci”
Położenie na mapie Polski Pomnik „Dolina Śmierci”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Pomnik „Dolina Śmierci”
53°09′23″N 18°08′05″E/53,156389 18,134722
Multimedia w Wikimedia Commons

Dolina Śmierci – miejsce masowego mordu i jednocześnie grobu mieszkańców Bydgoszczy i okolic wymordowanych jesienią 1939 przez członków pomorskiego oddziału Selbstschutzu oraz SS-manów z oddziału Einsatzkommando 16. Fordońska „Dolina Śmierci” jest największą mogiłą zbiorową na terenie Bydgoszczy, a zarazem stanowi najbardziej znany symbol martyrologii mieszkańców miasta.

„Dolina Śmierci” znajduje się na osiedlu Bohaterów w bydgoskiej dzielnicy Fordon. Stanowi malowniczy wąwóz w Zboczu Fordońskim^[1], na terenie Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego.

 Osobny artykuł: Egzekucje w fordońskiej „Dolinie Śmierci”.

Jesienią 1939 r., z powodu przepełnienia ciałami masowych grobów przygotowanych w Tryszczynie czy Borównie, Niemcy zaczęli się rozglądać za nowym miejscem na przeprowadzanie zbiorowych mordów. Ich wybór padł na wąską i krętą dolinę, leżącą pomiędzy drugim a trzecim wzniesieniem Wzgórz Miedzyńskich, znajdującą się w odległości około 12 kilometrów na północny wschód od Bydgoszczy. Pierwszą egzekucję mieszkańców Bydgoszczy przeprowadzono w fordońskiej „Dolinie Śmierci” w dniu 10 października 1939 r., a kolejne odbywały się aż do 26 listopada 1939 r.^[2]

Historycy nie są w stanie ustalić ilu Polaków i Żydów zostało zamordowanych w „Dolinie Śmierci”, co wynika w dużej mierze z faktu, iż nie odnaleziono żadnych udokumentowanych źródeł zbrodni fordońskiej. Najbardziej prawdopodobna liczba ofiar zbrodni fordońskiej wynosi od 1200 do 1400 Polaków i Żydów.

Po wojnie zwłoki ekshumowanych uroczyście pochowano na cmentarzu honorowym na Wzgórzu Wolności w Bydgoszczy.

Po zakończeniu II wojny światowej zainteresowanie miejscem straceń „Dolinie Śmierci” było bardzo duże. Proboszcz parafii św. Mikołaja ks. A. Sylka (w czasie wojny związany z AK) ustawił tam kamienny obelisk, upamiętniający dokonane w tym miejscu ludobójstwo. Na obelisku umocowano tablicę w kształcie liścia klonu z napisem: „Miejsce masowych straceń Polaków pomordowanych przez faszystów hitlerowskich w 1939 roku. Cześć ich pamięci!„^[3]

31 sierpnia 1975 r. na wzgórzu nad „Doliną Śmierci” odsłonięto pomnik autorstwa Józefa Makowskiego poświęcony zamordowanym w tym miejscu mieszkańcom Bydgoszczy. Jego kompozycja stylizuje złamane kłosy zboża na wysokich kolumnach jak wyciągnięte ku niebu ręce męczenników. Sam autor wypowiadał się o pomniku następująco^[4]:

Pomnik jest otoczony licznymi tablicami z nazwiskami osób, które tu straciły życie (zobacz zdjęcie). Na nim też widnieje informacja:

Fordońska Dolina śmierci. Miejsce straceń 1200 obywateli polskich. 12 października – 11 listopada 1939^[5]).

Pomnik wraz z Doliną stanowi kompleks martyrologiczny, w który wkomponowano alejki, rzeźby, symboliczne groby i tablice pamiątkowe. Odbywają się tam coroczne uroczystości patriotyczne i religijne: apele poległych, Drogi Krzyżowe, procesje oraz misteria Męki Pańskiej.

 Osobny artykuł: Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku.

Od 1947 r. „Dolina Śmierci” jest miejscem odbywania – początkowo potajemnych – nabożeństw Drogi Krzyżowej ku czci pomordowanych. Kiedy w 1982 r. u stóp doliny rozpoczęto budowę wielkiego osiedla mieszkaniowego biskup diecezjalny chełmiński ks. bp Marian Przykucki erygował tu nową parafię pod wezwaniem Matki Boskiej Królowej Męczenników (1983 r.).

Po wizycie papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy (1999) i jego apelu o „upamiętnienie męczenników naszych czasów”, powstał pomysł budowy w „Dolinie Śmierci” stacji Drogi Krzyżowej – Golgoty XX wieku. Pierwszą stację poświęcono w 2004 r., ostatnia została ukończona w 2009 r.

Trzynaście stacji Golgoty jest wykonanych w formie 2-metrowych krzyży ze stali nierdzewnej. Natomiast stacja XII (śmierć na Krzyżu) ma formę 24-metrowej ściany, której najważniejszym elementem jest wizerunek Chrystusa Zwycięskiego w ażurowym krzyżu otoczonym przez mniejsze, symbolizujące męczenników z „Doliny Śmierci”.

Uwieńczeniem starań o wyeksponowanie tego miejsca, było podniesienie 7 października 2008 r. przez biskupa diecezji bydgoskiej bp. Jana Tyrawę pobliskiego kościoła wraz z drogą krzyżową do godności Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwarii Bydgoskiej – Golgoty XX wieku.

• historia Bydgoszczy

• Anna Perlińska: Fordon w latach 1939–1945. Historia Fordonu w: Parafia rzymskokatolicka pw. św. Mikołaja w Bydgoszczy. [dostęp 2010-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 lipca 2011)].
• Dolina Śmierci. NaszeMiasto.pl. [dostęp 2010-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 marca 2008)].
• Pomnik na miejscu straceń w Dolinie Śmierci w Bydgoszczy. [dostęp 2010-01-19].

• Strona o bydgoskiej Golgocie
• Tajemnica Doliny Śmierci. Jaka jest prawda o ofiarach wśród bydgoszczan