Chanuka
 Chanukija | |
| Dzień | |
|---|---|
| Religie | |
| Upamiętnia |
wydarzenia z 25 kislew 164 p.n.e. w Świątyni Jerozolimskiej |
| Symbole | |
| Inne nazwy |
Święto Poświęcenia (Odnowienia) |
Chanuka (hebr. חֲנֻכָּה, Chanukka, zapisywane także: חנוכה[a]; jid. חנוכּה Chanuke lub Chanike), Święto Poświęcenia (Odnowienia)[1][2][3], także: Dzień Ognia, u Józefa Flawiusza, Święto Świateł (hebr. Chag ha-Orim)[1] – doroczne święto żydowskie trwające osiem dni, począwszy od 25 dnia miesiąca kislew (według kalendarza żydowskiego). Upamiętnia ono ponowne poświęcenie Świątyni Jerozolimskiej w roku 165 p.n.e. Z Chanuką związany jest rytuał zapalania świateł, świec lub lampek oliwnych, umieszczonych na specjalnym świeczniku chanukowym – chanukii.
Nazwa święta
Chanuka (hebr. חנוכה) oznacza „poświęcenie”. Stanowi nawiązanie do poświęcenia ołtarza Namiotu Spotkania (por. Lb 7,1), poświęcenia murów Jerozolimy (Ne 12,27n) czy poświęcenia ołtarza Świątyni (Krn 7,2)[2]. Jest nazywana Świętem Poświęcenia (Odnowienia) oraz Dniem Ognia. U Józefa Flawiusza funkcjonuje jako Święto Świateł (hebr. Chag ha-Orim)[1]. Nazwa Chanuka jest także tłumaczona jako akronim słowa חנו (chanu = „odpoczywali”) oraz liter כ (kaf) i ה (he), których wartość liczbowa wynosi odpowiednio 20 i 5, co w rezultacie daje znaczenie: „odpoczywali dwudziestego piątego [dnia]”[4][5].
Historia święta
Geneza Chanuki związana jest z wydarzeniami, które miały miejsce w Świątyni Jerozolimskiej 25. dnia miesiąca kislew 165 lub 164 p.n.e.[1][6][7], kiedy władca Syrii i Palestyny, Antioch IV z hellenistycznej dynastii Seleucydów postanowił zmusić Żydów do porzucenia swych obyczajów, tradycji i wiary mojżeszowej i przyjęcia obyczajów greckich. Władca złupił Świątynię, umieścił w niej greckie posągi[1], utworzył w niej miejsce kultu Zeusa[4] i zbudował ołtarz, na którym złożył ofiarę dwudziestego piątego kislew 167 p.n.e. (lub według innych źródeł – 168 p.n.e.[6]). Działania Antiocha IV stały się przyczyną wybuchu powstania narodowowyzwoleńczego, zwanego powstaniem Machabeuszów, na którego czele stanął Matatiasz z rodu Hasmoneuszy z pięcioma synami. Po śmierci Matatiasza dowództwo nad powstańcami objął jego syn – Juda Machabeusz. W trzy lata po zbezczeszczeniu Świątyni przez Antiocha IV powstańcy zwyciężyli Seleucydów i 25 kislew 164 p.n.e. (lub 165 p.n.e.[6][7]) zdobyli Jerozolimę i odzyskali Świątynię. Juda dokonał jej rytualnego oczyszczenia, ale odnaleziono tylko jeden dzban oliwy zabezpieczonej pieczęcią arcykapłana. Taka ilość powinna wystarczyć na utrzymanie w lampie (ner tamid) płomienia tylko przez jeden dzień, ale płomień utrzymywał się aż przez osiem dni. Święto Chanuka upamiętnia owo wydarzenie – rozpoczyna się 25 dnia kislew i trwa przez osiem dni[1].
Tanach (Biblia hebrajska) nie opisuje zwycięstwa Żydów nad Seleucydami. Zapis tej historii znany jest tylko z deuterokanonicznych Ksiąg Machabejskich. Opisują także ustanowienie święta[4][8][9]:
Dwudziestego piątego dnia dziewiątego miesiąca, to jest miesiąca Kislew, sto czterdziestego ósmego roku wstali wcześnie rano i zgodnie z Prawem złożyli ofiarę na nowym ołtarzu całopalenia, który wybudowali. Dokładnie w tym samym czasie i tego samego dnia, którego poganie go zbezcześcili, został on na nowo poświęcony przy śpiewie pieśni i grze na cytrach, harfach i cymbałach. Cały lud upadł na twarz, oddał pokłon i aż pod niebo wysławiał Tego, który im zesłał takie szczęście. Przez osiem dni obchodzili poświęcenie ołtarza, a przy tym pełni radości składali całopalenia, ofiary pojednania i uwielbienia. Fasadę świątyni ozdobili złotymi wieńcami i małymi tarczami, odbudowali bramy i pomieszczenia dla kapłanów i drzwi do nich pozakładali, a między ludem panowała bardzo wielka radość z tego powodu, że skończyła się hańba, którą sprowadzili poganie. Juda zaś, jego bracia i całe zgromadzenie Izraela postanowili, że uroczystość poświęcenia ołtarza będą z weselem i radością obchodzili z roku na rok przez osiem dni, począwszy od dnia dwudziestego piątego miesiąca Kislew (2 Mch 10:1–9 BT)[8].
Przez osiem dni obchodzili poświęcenie ołtarza, a przy tym pełni radości składali całopalenia, ofiary pojednania i uwielbienia. Fasadę świątyni ozdobili złotymi wieńcami i małymi tarczami, odbudowali bramy i pomieszczenia dla kapłanów i drzwi do nich pozakładali, a między ludem panowała bardzo wielka radość z tego powodu, że skończyła się hańba, którą sprowadzili poganie. Juda zaś, jego bracia i całe zgromadzenie Izraela postanowili, że uroczystość poświęcenia ołtarza będą z weselem i radością obchodzili z roku na rok przez osiem dni, począwszy od dnia dwudziestego piątego miesiąca Kislew (1 Mch 4:56–59 BT)[9][10].
Żydowski historyk Józef Flawiusz opisywał święto w Iudaike archaiologia („Dawne dzieje Izraela”)[11][1].
Przez osiem dni świętował Juda wespół z obywatelami na cześć wznowienia ofiar w świątyni. Nie odmówił im żadnej uciechy, raczył ich kosztownymi i wspaniałymi ofiarami, Boga czcił pochwalnymi pieśniami do wtóru harf, a ludowi rozweselał serca. Tak wielką radością napełniło ich to przywrócenie dawnych obyczajów i nadspodziewane odzyskanie swobody służby Bożej po tak długiej przerwie, iż ustanowili prawo, żeby ich potomkowie co roku przez osiem dni świętowali na pamiątkę wznowienia obrzędów w świątyni. Od owego czasu zachowujemy to święto, nazywając je świętem Świateł; miano to pochodzi, jak sądzę, stąd, że wtedy zabłysła nam ta swoboda kultu, gdyśmy zgoła nie mogli się jej spodziewać. („Dawne dzieje Izraela”; XII 7.7)[11].
Majmonides w Hilchot Megilla we-Chanukka podkreślał wymiar kulturowy Chanuki, jako sprzeciw i walkę z kulturą grecką, która uniemożliwiała życie społeczności żydowskiej według własnych, religijnych i kulturowych zasad. Aspekt odzyskania Świątyni i cudu oliwy przedstawiał jako sprawy wtórne[12]. Chanuka została skodyfikowana w XVI wieku przez rabina Józefa ben Efraima Karo w pierwszej części (Orach Chaim) kodeksu Szulchan aruch[13].
Przebieg święta
Z Chanuką związany jest rytuał zapalania świateł, świec lub lampek oliwnych, umieszczonych na specjalnym chanukowym świeczniku – chanukii, co ma przypominać wydarzenia, które miały miejsce 25 kislew 164 p.n.e. w Świątyni Jerozolimskiej[1][14]. Zapalanie świec oraz czytanie Megilla w tych dniach jest micwą rabiniczną[14]. Świecznik powinien być ustawiony na zewnątrz domu (Talmud: Shabbos 21b[15]), ewentualnie w pobliżu drzwi lub okna[1][15], aby – jak zalecał Szlomo ben Icchak – „upubliczniać cud” (pirsumei nisa)[12][15], a płomień nie powinien się na nim palić krócej niż pół godziny dziennie. Pierwszego dnia po zachodzie słońca[1][7] zapala się pierwszą świecę (lub lampkę) od lewej strony. Drugiego dnia dwie i później każdego dnia o jedną więcej, aż do dnia ósmego[1]. Według tradycji podawanej przez rabina Szammaja światła winny być zapalane w kolejności od strony prawej do lewej (co miało pomóc w lepszym uhonorowaniu konkretnego dnia święta), a według przeciwstawnej mu szkoły rabina Hillela – od strony lewej do prawej (co jego zdaniem miało symbolizować „wzrost duchowego przeżywania cudu Chanuki”)[12].
Przewodnik chanukowy rabina Irvinga Greenberga inaczej opisuje rozbieżności zaleceń chanukowych między tymi szkołami rabinicznymi. Jego zdaniem szkoła Hillela zalecała zapalanie jednego światła w pierwszy wieczór i sukcesywne zwiększanie liczby płomieni o jeden każdego kolejnego dnia. Natomiast Szammaj miał zalecać zapalanie ośmiu świateł w dniu pierwszym i sukcesywne zmniejszanie ilości w następne wieczory, co miało imitować wyczerpywanie się oliwy w świeczniku świątynnym[7]. Po głosowaniu zwolenników obu szkół przyjęto stanowisko Hillela, potwierdzając praktykę zapalania świateł – od jednego do ośmiu. Ustalenie przywołuje opublikowany przez Union of Orthodox Jewish Congregations of America akronim nawiązujący do nazwy święta: ח נרות והלכה כבית הלל – „osiem świec, a Halacha jest jak dom Hillela”[16]. Do podtrzymywania ognia i zapalania poszczególnych punktów służy dodatkowa, pomocnicza świeca (lampka) zwana „szamesem” (sługą[17]), bowiem nie wolno odpalać bezpośrednio jednej świecy/lampki od poprzedniej[1]. Zapalanie poszczególnych punktów należy do głowy rodziny[4]. Chanukija nie powinna być wykorzystywana jako podstawowe źródło światła, więc miejsce, w którym jest ustawiona, winno być oświetlone przez inne źródło światła[1].
W pierwszy dzień, wieczorem, przed zapaleniem pierwszego punktu odczytywane są trzy błogosławieństwa[18][14][7]:
- „Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas Swoimi przykazaniami i nakazał nam zapalać światła chanukowe” (Baruch Ata Haszem, Eloheinu melech haolam, aszer kidszanu bemicwotaw, weciwanu lehadlik ner szel Chanuka),
- „Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uczynił cuda dla naszych ojców, w tamtych dniach, o tej porze” (Baruch Ata Haszem, Eloheinu melech haolam, szeasa nisim laawoteinu, bajamim hahem bazeman hazeh),
- „Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król świata, który dał nam dożyć i utrzymywał nas, i doprowadził nas do tego czasu” (Baruch Ata Haszem, Eloheinu melech haolam, szechechejanu, wekijemanu, wehigijanu lazeman hazeh).
Potem czyta się modlitwę Ha-nerot halalu i odśpiewuje się hymn Maoz cur[1][7]. W kolejne wieczory Chanuki pomijane zostaje trzecie z błogosławieństw[18][14][7]. Po wieczornym posiłku oprócz tradycyjnej modlitwy dołącza się modlitwę dziękczynną Al ha-nissim. Podczas Chanuki zabroniona jest publiczna żałoba i post, bowiem jest to święto radosne. W Izraelu Chanuka nabrała nowego, dodatkowego znaczenia, bowiem przypomina odrodzenie narodu żydowskiego[1]. Podczas Chanuki nie obowiązują zakazy wykonywania pracy, a jedynie każdego wieczora Chanuki w czasie palenia się płomieni na chanukii kobiety powinny się powstrzymać od wykonywania swoich obowiązków[7].
Zwyczaje towarzyszące Chanuce
Wśród Żydów aszkenazyjskich szczególny charakter miał piąty wieczór święta. Po odśpiewaniu pieśni chanukowych dzieci były obdarowywane „chanukowymi pieniędzmi” – drobnymi monetami, którym nadawano także znaczenie nagrody za pilne studiowanie Tory. Z czasem owo obdarowywanie dzieci zostało także poszerzone o prezenty. W społecznościach amerykańskich Żydów prezenty zastąpiły całkowicie „chanukowe pieniądze”. W Izraelu nie ma zwyczaju dawania podarunków chanukowych[19]. Podczas Chanuki dorośli grywają w karty, dzieci bawią się bączkiem swiwon (jid. drejdel)[1][19], na którego bokach wypisane są litery: נ (nun), ג (gimel), ה (he), ש (szin), które są pierwszymi literami słów w zdaniu „wielki cud zdarzył się tam” (nes gadol haja szam)[20]. Drejdle używane w Izraelu zostały nieznacznie zmodyfikowane, i znajdują się litery: נ (nun), ג (gimel), ה (he), פ(pe), będące literami zaczynającymi słowa w zdaniu: „wielki cud zdarzył się tutaj” (Nes gadol haja po)[21].
Potrawy chanukowe
Religia nie nakazuje spożywania określonych posiłków, choć powstała – związana z Judytą – tradycja osnuta wokół naleśników, placków ziemniaczanych (latkes), racuchów i pączków (sufganijot) nadziewanych dżemem, konfiturami lub marmoladą, czyli potraw przygotowywanych na oliwie[10][20][4]. Według tradycji wspominanej przez rabina Mojżesza ben Israela Isserlesa w komentarzu do kodeksu Szulchan Aruch[12] podczas święta Chanuki spożywane bywają także potrawy zawierające ser, który ma stanowić nawiązanie do legendy, według której Judyta poczęstowała serem dowódcę armii asyryjskiej Holofernesa. Spożyty ser miał spowodować silne pragnienie, a Holofernes gasił je znaczną ilością wina – w konsekwencji upił się i zapadł w mocny sen. Judyta zabiła uśpionego wodza, co przyczyniło się do klęski Asyryjczyków[4][12]. Według Miszny Berury Judyta była córką arcykapłana Jochanana, zaś według innych źródeł piękną i pobożną wdową[12].
Dzieci otrzymują cukierki wykonane z miodu i sezamu[22].
Data
Chanuka to święto o ruchomej dacie w kalendarzu gregoriańskim. Rozpoczyna się w dzień poprzedzający poniższą datę (o zachodzie słońca)[3][23][24]:
|
|
|
|
Zobacz też
Uwagi
- ↑ We współczesnym hebrajskim izraelskim.
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Magdalena Bendowska: Chanuka. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny Delet. [dostęp 2021-05-02]. (pol.).
- ↑ a b Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard: Mercer Dictionary of the Bible. The Mercer Commentary on the Bible Series. Macon: Mercer University Press, 1990, s. 987. ISBN 978-0-86554-373-7.
- ↑ a b Rabbi Michael Strassfeld: The Jewish Holidays: A Guide & Commentary: Chanukah / חנוכה. hebcal.com. [dostęp 2016-12-25]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Rabin Sacha Pecaric: Chanuka: historia/tradycja. The 614th Commandment Society | Stowarzyszenie 614. Przykazania. [dostęp 2016-12-25]. (pol.).
- ↑ Paweł Jędrzejewski: Chag Chanuka Sameach !. Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej w Toruniu. [dostęp 2016-12-25]. (pol.).
- ↑ a b c Hildebrand Höpfl. Das Chanukafest. „Biblica”. 3 (2), s. 165–179, 1922. GBPress- Gregorian Biblical Press. (niem.).
- ↑ a b c d e f g h Irving Greenberg: Guide to Hanukkah. Nowy Jork: CLAL, 1984, s. 22.
- ↑ a b Biblia Tysiąclecia (2 Mch 10, 1–10). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ a b Biblia Tysiąclecia (1 Mch 4,52–59). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003.
- ↑ a b Festiwal Kultury Żydowskiej: Radosnej Chanuki! Wesołych Świąt!. Festiwal Kultury Żydowskiej. [dostęp 2016-12-25]. (pol.).
- ↑ a b Józef Flawiusz: Dawne dzieje Izraela („Iudaike archaiologia”)tom XII 7.7.
- ↑ a b c d e f Beit Kraków: Chanuka – חֲנֻכָּה. Beit Kraków, 2012-12-15. [dostęp 2016-12-26]. (pol.).
- ↑ Rabbi Kenneth Brander. Chanukah Through the Prism of the Rav’s Teachings. „Chanukah to-go”, s. 14–17, Kislev 5770. Yeshiva University. (ang.).
- ↑ a b c d Majmonides: Miszne Tora: Sefer Zemanim tłum. Eliyahu Touger (rozdział III). 1170-1178.
- ↑ a b c Rabin Dovid Goldwasser. פרשת מקץ – Supernatural. „Weekly Dvar Torah”, s. 1–3, 2013-11-27. (ang.).
- ↑ Redakcja Orthodox Union (OU Staff): The Lights of Chanukah: Laws and Customs. Orthodox Union, 2014-04-09. [dostęp 2017-01-01]. (ang.).
- ↑ Zofia Borzymińska: Szames. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny Delet. [dostęp 2021-05-02]. (pol.).
- ↑ a b The 614th Commandment Society: Błogosławieństwa chanukowe. The 614th Commandment Society | Stowarzyszenie 614. Przykazania. [dostęp 2016-12-26]. (pol.).
- ↑ a b Rafał Żebrowski: Chanukowe pieniądze. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. Żydowski Instytut Historyczny Delet. [dostęp 2021-05-02]. (pol.).
- ↑ a b Renata Piątkowska: Chanuka. sztetl.org.pl. [dostęp 2016-12-25]. (pol.).
- ↑ Red. The Dreidel. „Kolenu – Our Voice”, s. 4, 2016-12 (Kislev/Teveth 5777). Jewish Federation of Ulster County. (ang.).
- ↑ Jana Doleželová. Prostřený stůl a židovská tradice. „Český lid”. 81, s. 1994, 2009-07-20. Institute of Ethnology, Czech Academy of Sciences. (cz.).
- ↑ Hayom Hebrew Calendar: Jewish holidays – 1998 to 2017. [dostęp 2017-01-01]. (ang.).
- ↑ iChild: When is Hanukkah 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022, 2023, 2024, 2025...?. [dostęp 2017-01-01]. (ang.).
